Тимур ДЖАРКЕНОВ: Панкреатит-қазіргі медицинаның шешілмеген мәселелерінің бірі

Ақтөбелік хирургтардың тұтас тобы “Қазақ популяциясының панкреонекрозын дамыту мен болжаудағы цитокиндік гендерінің полиморфизмінің рөлі: генаралық өзара әрекеттестікті талдау” тақырыбында ғылыми зерттеу жүргізуде.Қазақ этносы өкілдерінің арасында аурудың клиникалық маңызы, панкреонекроздың даму ерекшеліктері туралы осы зерттеумен айналысатын ғалымдардың бірі – медицина ғылымдарының докторы, профессор Тимур Жаркенов айтып берді.

– Тимур Агатаевич, неге таңдау нақ осы тақырыпқа түсті? Бұл жұмыстың клиникалық маңызы неде?– Жіті панкреатит-қазіргі медицинаның шешілмеген мәселелерінің бірі. Панкреатиттің жиілігі бүкіл әлем бойынша өсуде. Көптеген жылдар бойы ол Қазақстанда құрсақ қуысы ағзаларының ургенттік хирургиялық аурулары құрылымында тұрақты жетекші орын алады.- Жіті панкреатит көп факторлы ауруларға, яғни тұқым қуалайтын бейімділігі бар ауруларға жатады. Бұл аурулар бірқатар факторлардың қолайсыз үйлесімінде пайда болады: генетикалық ерекшеліктер (генетикалық бейімділік) және “сыртқы ортаның” әсері – жаман әдеттер (алкогольді пайдалану, темекі шегу), дұрыс тамақтанбау, экологиялық жағдайдың нашарлауы және басқалар.Жіті панкреатит кезінде жергілікті және жүйелі қабыну реакциясының патогенезінде ерекше рөл қабыну медиаторларына – организмдегі толық және барабар қабыну реакциясының дамуын қамтамасыз ететін цитокиндерге беріледі. Цитокин гендерінің реттеуші аймақтарындағы полиморфизмдер (мутациялар) олардың экспрессиясына әсер етуі мүмкін және аурудың сезімталдығына және процестің ауырлығына әсер етуі мүмкін. Этникалық әртүрлілікпен байланысты цитокиндік гендердің полиморфизмдерінің түрлері белгілі бір популяциядағы әртүрлі ауруларға бейімділікті көрсете алады және аурудың диагнозын, болжамын және емін жақсарту үшін маңызды болып табылады. Соңғы жылдары жүргізілген көптеген зерттеулерге қарамастан, қазақ популяциясында жіті панкреатиттің дамуына бейімділікті және оның асқынуларын іске асырудың генетикалық тетіктері зерттелген жоқ. Жіті панкреатитпен ауыратын науқастарды генотиптеу аурудың нақты себебін анықтауға және қазақ халқы арасында патологиялық процесс ағымының ауырлығын болжауға мүмкіндік беред.

– Нақты қазақ популяциясы өкілдерінің панкреонекрозының даму ерекшелігі неде?– Қазақ және халықтың басқа топтарын салыстыру цитокиндердің аллельдері мен генотиптері жиілігінде ұқсастықты да, таралуының белгілі бір популяциялық айырмашылықтарын да көрсетті. Бұрын қазақ этносының дені сау ересек өкілдері арасында цитокиндер гендерінің аллельдік және генотиптік әртүрлілігі және оларды әртүрлі әлемдік популяциялармен салыстыру туралы хабарланған жоқ. Цитокиндердің әртүрлі полиморфизмдерінің халықаралық дерекқоры бар. Алайда, біздің білуімізше, біздің есеп қазақ халқының алғашқы зерттеуі болып табылады.Біздің зерттеулеріміз этникалық қажеттілікпен байланысты цитокиндік гендердің полиморфизмін анықтады. Мысалы, интерлейкин-10 генотиптеу G аллелінің жиілігі ирандықтарға, түріктерге және орыстарға қарағанда қазақтарда айтарлықтай төмен болғанын көрсетеді. Қазақ популяциясындағы АА генотипі ирандықтар мен орыстармен салыстырғанда неғұрлым жоғары жиілікті, ал қытайлармен салыстырғанда неғұрлым төмен жиілікті көрсетті. Қазақ халқындағы GA генотипі Иран мен орыс популяциясына қарағанда едәуір төмен және қытай халқына қарағанда жоғары. Қазақтарда GG генотипі орыстармен салыстырғанда төмен жиілікті көрсетті. Біз интергендік және гендік-экологиялық өзара әрекеттесуді талдауға үлкен мән береміз. Осыған байланысты цитокиндер гендерінің полиморфизмі қауымдастығының талдауы қазақ популяциясындағы жіті панкреатиттің даму қаупін болжауды жақсартуы мүмкін.- Зерттеу нәтижесінде қандай қорытындыға келдіңіз?– Әзірге үлкен сақтықпен алдын ала нәтижелер туралы ғана айтуға болады, өйткені жұмыс әлі жалғасуда. Перифериялық веналық қанның лимфоциттерінен ДНҚ бөліп алу және ДНҚ синтезінің аллельді-спецификалық полимеразды тізбектік реакциясы әдісімен генотиптеу арқылы жедел панкреатитпен ауыратын науқастардың қанын зерттеу егер қазақ ұлтты тұлғаларда TNF-α генінің гомозиготалы-308А / А генотипі табылған болса өткір панкреатиттің даму қаупі жоғары болатыны болжанады. Егер бұл кейінгі зерттеулер барысында расталса, онда бұл байқау қазақ халқының жедел панкреатиттің даму ықтималдығын болжауға, аурудың дамуына ұлттық бейімділік факторларын анықтап және болашақта емдеу тактикасын дұрыс таңдау арқылы болжамның дәлдігін арттыруға мүмкіндік береді.- Бұл тақырыпта сіздермен тағы кім жұмыс жасады?– Мен зор ризашылық сезімімен барлық зерттеушілердің атын атап өткім келеді. Бұл жобамен менімен бірге №1 хирургиялық аурулар кафедрасының қызметкерлері кафедра жетекшісі, профессор Марат Нигматович Жумабаев, профессор Нагашыбай Акатаевич Акатаев, доцент Манас Максатович Мукушев, ассистент Мади Есенжолович Балшамбаев, ассистент Кайрат Жумагамбетович Нурманов, университеттің Ғылым-практикалық орталығының жетекісі, профессор Светлана Калиуллаевна Саханова, аға ғылыми қызметкер Оксана Владимировна Заваленная және Айнагуль Есетовна Сулименова жұмыс істейді. Бөлім меңгерушісі Жазылбек Оразбекұлы Абдин бастаған жедел жәрдем ауруханасының хирургия бөлімшесінің дәрігерлері жұмыстың практикалық бөлімінде үлкен көмек көрсетеді. Кафедраның ғылыми студенттер үйірмесінің мүшелері зерттеу жұмыстарына белсенді қатысады.

– Панкреонекроздың алдын-алу шаралары қандай?– Алкоголь, майлы және ащы тағамдар, өт тас ауруы жедел панкреатиттің негізгі қоздырғыштары болып табылады. Майлы, ақуызға бай тағамдарды алкогольдің едәуір мөлшерімен бір уақытта қолданған кезде көп мөлшерде қабылдау ұйқы безі арқылы ферменттер өндірісінің өсуіне әкеледі, бұл белгілі бір жағдайда бездің өздігінен ас қорыту процесін бастауы мүмкін. Темекі шегудің де көптеген кері әсерлері бар (асқазанның бөлінуін ынталандырады, асқазан-ішек жолдарының шырышты қабаттарында тітіркену мен қабынуды тудырады, түтіннен болатын канцерогендер без жасушаларын зақымдайды).Сондықтан панкреатиттің алдын-алу алкогольді асыра пайдаланудан, темекі шегуден бас тартудан, дұрыс тамақтану мен салауатты өмір салтынан тұрады.